Rząd przygotowuje ustawę, która zmusi kilkaset tysięcy ludzi do szczegółowego i bardzo precyzyjnego opisania swojego majątku. Duża część z nich będzie musiała ogłosić te opisy w internecie. Jeśli sądzisz, że to dotyczy tylko najważniejszych osób w państwie, mylisz się. Skutki tego rozwiązania dotkną wszystkich.

Dla Magazynu TVN24 pisze Adam Bodnar, rzecznik praw obywatelskich

Projekt nosi tytuł "Ustawa o jawności życia publicznego", od kilku miesięcy pracuje nad nim rząd. W najnowszej wersji ma 69 stron (plus 31 stron załączników). Oznacza – w skrócie – wprowadzenie prawie powszechnej lustracji majątkowej.

Powszechnej i publicznej.

Oficjalnie rząd mówi, że ustawa będzie dotyczyć 830 tysięcy osób. Będą one musiały szczegółowo oszacować swój majątek i opisać go w oświadczeniu majątkowym. Ale tak naprawdę zasięg nowego prawa będzie znacznie szerszy. Nie można wykluczyć, że dotknie Ciebie, Czytelniku – bezpośrednio lub pośrednio.

W projekcie jest 151 kategorii zawodowych do (majątkowej) lustracji. Początkowo było ich 108, ale w kolejnych wersjach przedstawianych od jesieni lista sukcesywnie rośnie. Projekt jest obszerny  i miejscami bardzo nieprecyzyjny. Ostatnia wersja pochodzi z 8 stycznia 2018 r. (dokument jest opublikowany w wersji nieprzeszukiwalnej, jako obrazek co, nawiasem mówiąc, jest niezgodne z polskim prawem. W serwisie RPO przerobiliśmy go na taką, którą można przeszukiwać).

Nie wiemy, w jakiej wersji ostatecznie trafi do Sejmu, ale musimy być przygotowani na to, że zostanie uchwalony i wprowadzony w życie szybko i sprawnie. Możliwe, że nawet jeszcze w lutym (projekt zakłada, że ustawa wejdzie w życie 1 marca 2018 r., a nowe oświadczenia majątkowe trzeba będzie złożyć do 30 kwietnia).

Jako Rzecznik Praw Obywatelskich alarmuję władze i zgłaszam w sprawie tego projektu uwagi od początku. Nadszedł jednak moment, by zwrócić uwagę na problem także opinii publicznej.

Pięć lat więzienia, utrata pracy

Teraz do składania publicznych oświadczeń majątkowych zobowiązane są osoby pełniące najwyższe funkcje w państwie i samorządowcy. Kadra kierownicza w urzędach składała oświadczenia, które nie były jawne – do wiadomości pracodawcy oraz odpowiednich służb państwowych.

Odtwarzaj

Co się zmieni?

Przyjmijmy wariant optymistyczny: ani Ty, ani współmałżonek, ani rodzice i krewni nie zostaną objęci ustawą. Ale co ze znajomymi? Kolegami? Wyobraźmy sobie, że kolega się żeni. Myślisz o prezencie składkowym? Kopercie dla młodych? Nic z tych rzeczy. Najpierw na wszelki wypadek dowiedz się, co dokładnie kolega robi i sprawdź w ustawie, czy nie jest objęty obowiązkiem składania oświadczeń majątkowych (w obecnej wersji projektu – art. 46). Jeśli jest na przykład żołnierzem, strażakiem, urzędnikiem albo sędzią, będzie musiał pokazać, co ma. Podlegając takiemu obowiązkowi, musi wpisać do oświadczenia majątkowego m.in. każde "przysporzenie majątkowe" powyżej 1000 zł, które otrzyma. Na przykład w prezencie ślubnym.

Nie poda? Przewidziano za to karę pozbawienia wolności do lat pięciu.

Robisz więc tak: do prezentu dodajesz fakturę. Nawet jeśli prezent nie kosztował 1000 zł, to i tak warto to zrobić, bo niby jak potem przekonać śledczych, że zrzuciliście się na pralkę dla młodych w promocji za 999 zł?

Mąż i żona

To był tylko wstęp.

Ostatecznie prezentów nie musimy sobie robić. Wesel też (po co się zastanawiać, czy wesele fundowane przez teścia nie było przypadkiem przysporzeniem dla pana młodego).

Ale co, jeśli Ty lub współmałżonek jesteście wśród 151 kategorii zawodowych poddanych lustracji majątkowej? Oto przykłady z art. 46 projektu (spis ciągnie się na sześć stron):

• sędzia sądu powszechnego, ławnik, asesor, referendarz sądowym, asystent sędziego
• egzaminator na prawo jazdy
• rektor, prorektor, dziekan, kanclerz i  kwestor na uczelni publicznej
• urzędnik służby cywilnej albo pracownik urzędu państwowego na pewnych stanowiskach
• kierownik domu kultury, teatru albo muzeum
• kontroler lub inspektor (albo osoba wydającą decyzje na podstawie upoważnienia) w:  kuratoriach oświaty, inspektoratach sanitarnych, farmaceutycznych, ochrony roślin, nadzorze budowlanym, inspekcji handlowej, inspektoratach transportu drogowego i wojewódzki konserwator zabytków
• osoba wydającą w gminie decyzje na podstawie upoważnienia wójta (np. w sprawie 500+ albo o zabudowie pasa drogowego)
• kontroler Inspekcji Pracy, funkcjonariusz Służby Celno-Skarbowej
• strażnik gminny
• kierownicy samorządowych jednostek organizacyjnych, czyli np.  dyrektor szkoły, przychodni, biblioteki, basenu, ośrodka pomocy społecznej
• konsultant krajowy lub wojewódzki w ochronie zdrowia
• członek wojewódzkiego albo powiatowego zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności
• osoba biorąca udział w postępowaniach o udzielenie zamówienia publicznego w instytucji publicznej

Jeśli jesteś na tej liście, to znaczy, że będziesz wypełniać oświadczenie majątkowe. Dzisiaj ma ono trzy strony, nowe będzie miało stron 12 (instrukcja wypełniania ma sześć).

Wpisywać się będzie po kolei wszystko, to znaczy nie tylko nieruchomości i ich wartość, ale wszystkie dochody, oszczędności, rzeczy, które mają wartość powyżej 10 tys. zł (łącznie z datą produkcji i producentem), kolekcje, pojazdy mechaniczne bez względu na wartość, szczegóły dotyczące papierów wartościowych (z wartością nabycia i obecną) oraz polis ubezpieczeniowych. Oraz informacje o przysporzeniach (w tym prezenty) o wartości powyżej 1000 zł.

Strata pracy czy więzienie?

Za niezłożenie deklaracji w terminie, zatajenie albo podanie nieprawdziwych informacji grozi do pięciu lat więzienia.

Wypełnienie tego dokumentu jest w zasadzie do przejścia – ale musisz wiedzieć, kto i kiedy zrobił pierścionek i broszkę po babci, jeśli są warte więcej niż 10 tysięcy zł. I czy przypadkiem inne Twoje zbiory nie mieszczą się w definicji "kolekcji". Lepiej też, żebyś nie zapomniał o żadnej premii, diecie z delegacji, pieniądzach za wykład. Jak wynika z projektu – za takie pominięcia grozi kara do pięciu lat. No chyba że masz dobrego szefa.

Odtwarzaj

Bo karą za takie błędy jest także wyrzucenie z pracy. Więc dobry szef w razie podejrzenia, że czegoś nie ma w Twoim oświadczeniu, natychmiast Cię wyrzuci. A potem będziesz mógł argumentować przed sądem, że nie można być karanym dwa razy za to samo. Jest pewna szansa, że sąd to uzna.

Co ze współmałżonkami? Z ostatniej wersji projektu wypadł obowiązek podawania informacji o ich dochodach. Wcześniej był. Jaka będzie ostateczna wersja? Mężowie i żony powinni być czujni. Tak czy inaczej w oświadczeniach majątkowych znajdzie się majątek należący do obojga małżonków.

Zbrodnia i kara

Jeśli myślisz, że już masz problem, to poczekaj. Bo bycie na liście nie znaczy jeszcze, że Twoje oświadczenie będzie publiczne.

Projekt zakłada bowiem, że dostępne w całości w internecie będą oświadczenia osób z następujących punktów artykułu 46:

1-40, 44-46, 48-57, 59, 64, 67, 71, 75, 81, 83, 87-89, 91, 94-96, 98, 100, 101, 110, 112, 113-120, 123-124, 127-129, 133-134, 139, oraz 141-150.

Jeśli zatem jesteś na pozycji: 41-43, 47, 58, 60-63, 65-66, 68-70, 72-74, 76-80, 82, 84-86. 90, 92-93, 97, 99, 102-109, 111, 121-122, 125-126, 130-132, 135-138 oraz 140 i 151, to składasz oświadczenie, ale nie będzie ono wieszane w internecie.

Należy tu jednak pamiętać, że poszczególne "punkty" (czyli całe grupy zawodowe) zmieniają swoje miejsce w projekcie z wersji na wersję i raz są w części jawnej, a raz w tej, która ma nie być publikowana w sieci. Lepiej więc śledzić prace i być na bieżąco.

Jeśli ktoś należy do kategorii osób objętych lustracją publiczną, to jego szczegółowe oświadczenie majątkowe znajdzie się na stronie Biuletynu Informacji Publicznej instytucji, w której pracuje.

Obowiązek publicznego ujawnienia wszystkich szczegółów stanu majątkowego dotyczy w szczególności:

• szefów organów rządowej administracji zespolonej (wszystkie inspektoraty i kuratoria) i niezespolonej (urzędów skarbowych, celno-skarbowych; górniczych, miar, probierczych, regionalnych zarządów gospodarki wodnej, morskich, żeglugi śródlądowej, statystycznych, lekarzy weterynarii, inspektorów sanitarnych itd.),
• sędziów i dyrektorów sądów, prokuratorów,
• kierowników w ZUS, KRUS, NFZ, dyrektorów generalnych urzędów centralnych, dyrektorów,  ich zastępców i naczelników w urzędach państwowych,
• w Państwowej Straży Pożarnej - komendantów (do szczebla powiatowego) i ich zastępców,
• członków regionalnych izb obrachunkowych,
• kierowników w różnych jednostkach samorządowych,
• kierownictwa przedsiębiorstw państwowych
• członków władz uczelni państwowych i dziekanów, władz Polskiej Akademii Nauk i szefów instytutów PAN.

Pamięć absolutna

W Biuletynie Informacji Publicznej oświadczenia majątkowe tych osób będą wisieć sześć lat. W internecie – do końca świata, bo jak wiemy, z internetu nic nie ginie. Nawet jeśli ustawodawca zmieni kiedyś pogląd i uzna, że takich szczegółów na swój temat podawać nie trzeba.

Dane mają być co prawda anonimizowane – ale to znaczy tylko, że nie będzie podawany adres i nr PESEL. Trzeba sobie jednak jasno powiedzieć, że taka osłona danych osobowych nie ochroni prywatności. W małej miejscowości i tak wszyscy będą wiedzieli, że to Ty. W dużej – znajomi, sąsiedzi, którzy wiedzą, gdzie pracujesz i mieszkasz, zidentyfikują Cię bez trudu.

A dalej pójdzie już samo.

Przeczytają to Twoi koledzy i koleżanki. Znajomi i ich znajomi. Sąsiedzi i ich znajomi.

Przeczytają Twoi wrogowie. Poudostępniają sobie i pokomentują. Może napiszą, gdzie mieszkasz.

Zainteresują służby antykorupcyjne swoimi wątpliwościami (projekt przewiduje, że prokurator obejmie takie osoby specjalną ochroną).

Niestety, nie da się wykluczyć, że przeczytają też ci, co mają złe myśli (na przykład: ile byś dał za okup za porwane w tym celu dziecko? W jakich godzinach jesteś w pracy i w domu nikogo nie ma?).

Ale to nie wszystko – wszak żyjemy w świecie, w którym dane osobowe: o majątku, stylu życia, pasjach i obyczajach są bezcenne. Zatem – nie wierząc własnemu szczęściu, w dobie, kiedy Unia Europejska coraz bardziej chroni prywatność swoich obywateli  - dane te zaciągną różne zautomatyzowane programy analizujące dochody, skłonności konsumpcyjne, nawyki (przypomnijmy, że przepisy dotyczące BIP nakazują, by wszystkie dokumenty zamieszczać tam z warstwą tekstową, a więc przeszukiwalną, a nie w postaci "obrazków").

Zaciągną banki i firmy ubezpieczeniowe. Będzie im łatwiej ocenić Twoją zdolność kredytową. Także Twojej rodziny. Firma ubezpieczeniowa dostanie na tacy dane, które pozwolą jej odmówić zawarcia z Tobą polisy.

Wyszukiwarki i serwisy społecznościowe namierzą też z innych źródeł, gdzie mieszkasz i z kim się kontaktujesz. Oszacują na tej podstawie zamożność sąsiadów i znajomych. Sprofilują pod to ogłoszenia i oferty. Odpowiednio dostosują wyniki wyszukiwania.

Naprawdę myślisz, że Cię to nie dotyczy?

1. Ryzyko popełnienia błędu w nowym oświadczeniu jest duże. Ryzyko, że ktoś ten błąd wypatrzy, jeśli oświadczenie jest publiczne – jeszcze większe. W najlepszym razie grozi za to odpowiedzialność dyscyplinarna i utrata pracy. A tak naprawdę wszystkie osoby objęte ustawą będą musiały pamiętać, że wisi nad nimi groźba kary do pięciu lat pozbawienia wolności.
2. Państwo wymagać będzie od wielu osób publicznego ujawnienia danych. Każdy z lustrowanych będzie się musiał zastanowić nad konsekwencjami dla rodziny i bliskich.

Konsekwencją tej ustawy może być to, że specjaliści, osoby z dorobkiem zawodowym, eksperci, wszyscy, którzy są fachowcami i pracują dla instytucji państwowych czy samorządowych zaczną odchodzić z pracy. Nie z obawy przed służbami. Z obawy przed utratą swojej prywatności czy bezpieczeństwa dzieci.

1. Ujawnienie tak szczegółowych danych nie dotyczy tylko samych zainteresowanych i ich najbliższych – przez skojarzenia dotyczy także wszystkich innych, jakkolwiek powiązanych z osobami objętymi obowiązkiem lustracyjnym.

Pamiętaj, raz ujawnionych danych nie da się z sieci wycofać. Zostaniesz tam na zawsze. Nawet jeśli nie z nazwiska, to jako produkt dla wyszukiwarek.